मैं भारत का PM (Episode - 13) | રાહુલે ગુસ્સામાં કહેલું- મમ્મી તમે પીએમ નહીં બનો: મનમોહન સિંહ કેવી રીતે વડાપ્રધાન બન્યા, જેમને રાજીવે ક્યારેક 'જોકર' કહેલા.

मैं भारत का PM (Episode - 13)

રાહુલે ગુસ્સામાં કહેલું- મમ્મી તમે પીએમ નહીં બનો: મનમોહન સિંહ કેવી રીતે વડાપ્રધાન બન્યા, જેમને રાજીવે ક્યારેક 'જોકર' કહેલા.

રાજીવ ગાંધી વડાપ્રધાન હતા ત્યારનો કિસ્સો છે. 1985થી 1990ની પંચવર્ષીય યોજના માટે એક મિટિંગ રાખવામાં આવી. તે સમયે યોજના આયોગના ઉપાધ્યક્ષ મનમોહન સિંહે એક પ્રેઝન્ટેશન આપ્યું. તેમનું ફોકસ ગામ અને ગરીબ પર હતું. જ્યારે રાજીવ ગાંધીનું વિઝન શહેરી ડેવલપમેન્ટ પર હતું. તે મોટા-મોટા મોલ્સ, હાઇવે, હોસ્પિટલ ઈચ્છતા હતા.

પ્રેઝન્ટેશન પછી રાજીવ ગાંધી ભડકી ઊઠ્યા. તેમણે બધાની વચ્ચે મનમોહન સિંહને ઠપકો આપ્યો. બીજા દિવસે પત્રકારોએ જ્યારે રાજીવ ગાંધીને યોજના આયોગ વિશે પૂછ્યું તો રાજીવ ગાંધીએ કહ્યું કે 'જોકરોનો સમૂહ' છે.

પૂર્વ કેન્દ્રીય ગૃહ સચિવ સી.જી. સોમૈયા તે સમયે યોજના આયોગના સભ્ય હતા. તે પોતાની બાયોગ્રાફી 'ધ ઓનેસ્ટ ઓલવેઝ સ્ટેન્ડ અલોન'માં લખે છે, 'હું મનમોહન સાથે બેઠો હતો. અપમાન બાદ તેમણે યોજના આયોગના ઉપાધ્યક્ષ પદેથી રાજીનામું આપવાનું મન બનાવી લીધું હતું. મેં કહ્યું કે તમે ઉતાવળે રાજીનામું આપશો તો દેશને નુકસાન થશે. અપમાન સહન કર્યા પછી પણ મનમોહન પદ પર રહ્યા.

લગભગ બે દાયકા પછી જ્યારે કોંગ્રેસ અધ્યક્ષ સોનિયા ગાંધી પીએમની શોધમાં હતાં ત્યારે તેમણે એ જ મનમોહન સિંહને પસંદ કર્યાં હતાં.

‘मैं भारत का PM' સિરીઝના 13મા એપિસોડમાં મનમોહન સિંહના વડાપ્રધાન બનવાની કહાની અને તેમની સાથે જોડાયેલી વાર્તાઓ…

સુષ્મા સ્વરાજે કહ્યું- સોનિયા PM બનશે તો હું મુંડન કરાવીશ.

2004માં અટલ બિહારી સરકાર 'શાઈનિંગ ઈન્ડિયા'ના નારા સાથે ચૂંટણીમાં ઊતરી હતી. જ્યારે 13 મે 2004ના રોજ પરિણામો આવ્યાં ત્યારે મતદારોએ તેમને નકારી દીધા. સત્તાની ચાવી કોંગ્રેસના નેતૃત્વવાળી યુપીએના હાથમાં ગઈ. તે સમયે સોનિયા ગાંધી કોંગ્રેસ અધ્યક્ષ હતા. એવું માનવામાં આવતું હતું કે તે વડાપ્રધાન બનશે.

બીજેપીના ફાયર બ્રાન્ડ લીડર સુષ્મા સ્વરાજે જાહેરાત કરી હતી કે જો સોનિયા પીએમ બનશે, તો તેઓ મુંડન કરાવશે અને સાંસદ પદ પરથી રાજીનામું આપશે. આ બધાની વચ્ચે 15 મેના રોજ સોનિયાને સંસદીય દળના નેતા તરીકે પસંદ કરવામાં આવ્યાં હતાં. પરંતુ વડાપ્રધાનના નામ પર ચિત્ર સ્પષ્ટ નહોતું.

દેશના પીએમ કોણ હશે તેની અનિશ્ચિતતાને કારણે 17 મે 2004ના રોજ શેરબજારમાં 4,283 પોઈન્ટનો જંગી ઘટાડો નોંધાયો હતો. વિપક્ષ સતત એ મુદ્દો ઉઠાવી રહ્યો હતો કે 100 કરોડની વસતિવાળા દેશમાં એક વિદેશી મહિલા વડાપ્રધાન બનવા જઈ રહી છે.

રાહુલ ગાંધી એ વાત પર અડગ હતા કે સોનિયા વડાપ્રધાન નહીં બને.

યુપીએ સરકારમાં વિદેશ મંત્રી રહી ચૂકેલા નટવર સિંહ તેમના પુસ્તક 'અ લાઈફ ઈઝ નોટ ઈનફ'માં લખે છે, 'તે સમયે ગાંધી પરિવાર મૂંઝવણમાં હતો. રાહુલે તેમની માતાને કહ્યું કે તે પીએમ નહીં બને. રાહુલ તેમની માતાને રોકવા માટે કંઈ પણ કરવા તૈયાર હતા. માતા-પુત્ર વચ્ચે મોટા અવાજમાં વાતચીત થઈ. રાહુલને ડર હતો કે જો તેમની માતા પીએમ બનશે તો તેમને પણ તેમનાં દાદી અને પિતાની જેમ મારી નાખવામાં આવશે.

નટવર લખે છે, 'રાહુલ ખૂબ જ ગુસ્સામાં હતા. તે સમયે હું, મનમોહન સિંહ અને પ્રિયંકા ત્યાં હતાં. મામલો ત્યારે વધી ગયો જ્યારે રાહુલે કહ્યું કે માતા હું તમને 24 કલાકનો સમય આપું છું. શું કરવું તે તમે નક્કી કરો છો? સોનિયા માટે રાહુલના શબ્દોની અવગણના કરવી અશક્ય હતી. બહુ ઓછા લોકો જાણે છે કે રાહુલના દબાણમાં સોનિયાએ પીએમ પદ છોડી દીધું હતું.

રાજીવની સમાધિ પર પહોંચ્યાં સોનિયા અને નિર્ણય લીધો

ઊથલ-પાથલ વચ્ચે, સોનિયા ગાંધી 18 મે 2004ના રોજ વહેલી સવારે જાગી ગયાં. તે ચૂપચાપ રાહુલ અને પ્રિયંકા સાથે ઘરની બહાર નીકળી ગયાં. સોનિયાની કાર રાજીવ ગાંધીની સમાધિ પર પહોંચી. ત્રણેય થોડીવાર સમાધિની સામે બેસી રહ્યાં.

તે જ દિવસે સાંજે 7 વાગ્યે સંસદના સેન્ટ્રલ હોલમાં કોંગ્રેસના સાંસદોની બેઠક યોજાઈ હતી. સોનિયા ગાંધીએ રાહુલ અને પ્રિયંકા તરફ જોયું અને કહ્યું- મારું લક્ષ્ય ક્યારેય વડાપ્રધાન બનવાનું નથી. હું હંમેશાં વિચારતી હતી કે જો હું ક્યારેય આવી પરિસ્થિતિમાં આવીશ, તો હું મારા અંતરાત્માનું સાંભળીશ. આજે તે અવાજ કહે છે કે વિનમ્રતા સાથે આ પદ ન સ્વીકારવું જોઈએ.

સોનિયા ગાંધીના નામનો પત્ર તૈયાર હતો, છેલ્લી ઘડીએ મનમોહનનું નામ આવ્યું.

સોનિયા ગાંધીના પીએમ નહીં બનવાનો નિર્ણય સાંભળતા જ સાંસદોમાં હોબાળો મચી ગયો હતો. મણિશંકર અય્યરે લગભગ ચીસો પાડીને કહ્યું કે લોકોનો અંતરાત્મા કહે છે કે તમારે પીએમ બનવું જોઈએ. બે કલાક સુધી ચૂંટાયેલા સાંસદોએ સોનિયા ગાંધીને પીએમ બનવા માટે મનાવવાનો પ્રયાસ કર્યો.

યુપીના એક સાંસદે કહ્યું કે મેડમ, તમે એક દાખલો બેસાડ્યો છે, જેવો મહાત્મા ગાંધીએ અગાઉ બેસાડ્યો હતો. આઝાદી પછી દેશમાં પહેલીવાર સરકાર બની ત્યારે ગાંધીજીએ પણ સરકારમાં જોડાવાની ના પાડી દીધી હતી. ત્યારે ગાંધીજી પાસે નહેરુ હતા. હવે નહેરુ ક્યાં છે.

આ સાંસદો જાણતા ન હતા કે સોનિયા પાસે નહેરુ ભલે ન હોય, પરંતુ તેમની પાસે ચોક્કસપણે ટ્રમ્પ કાર્ડ છે. જેનો સોનિયાએ હજુ સુધી ઉલ્લેખ કર્યો ન હતો. આ સમગ્ર ઘટના દરમિયાન મનમોહન સિંહ હંમેશાં સોનિયા ગાંધીની આસપાસ હતા. આખરે કોંગ્રેસ સંસદીય દળની બેઠકમાં વડાપ્રધાન પદ માટે મનમોહન સિંહના નામની જાહેરાત કરવામાં આવી હતી.

પૂર્વ રાષ્ટ્રપતિ એપીજે અબ્દુલ કલામે તેમનાં સંસ્મરણોના પુસ્તક 'ટર્નિંગ પોઈન્ટ્સઃ અ જર્ની થ્રુ ચેલેન્જિસ'માં લખ્યું છે કે યુપીએની જીત બાદ રાષ્ટ્રપતિ ભવને સોનિયા ગાંધીને વડાપ્રધાન બનાવવા અંગેનો પત્ર પણ તૈયાર કર્યો હતો, પરંતુ જ્યારે સોનિયા ગાંધી તેમને મળ્યાં અને જ્યારે ડૉ. મનમોહન સિંહનું નામ સામે આવ્યું, તેઓ ચોંકી ગયા. બાદમાં ફરીથી પત્ર તૈયાર કરવો પડ્યો.

મનમોહન સરકારમાં સોનિયા ગાંધીની મોટી દખલગીરી

એમ.કે. નારાયણન અને પૃથ્વીરાજ ચૌહાણ જેવા વરિષ્ઠ અધિકારીઓને વડાપ્રધાન મનમોહન સિંહના કાર્યાલયમાં નિયુક્ત કરવામાં આવ્યા હતા, જેમની વફાદારી મનમોહન કરતાં સોનિયા ગાંધી પ્રત્યે વધુ હતી.

પીએમ મનમોહન સિંહના મીડિયા સલાહકાર રહી ચૂકેલા સંજય બારુ તેમના પુસ્તક 'ધ એક્સિડેન્ટલ પ્રાઇમ મિનિસ્ટર'માં લખે છે કે મનમોહન સિંહે પોતે સ્વીકાર્યું હતું કે કોંગ્રેસ અધ્યક્ષ પાસે સત્તાનું કેન્દ્ર છે અને તેમની સરકાર પક્ષને જવાબદાર છે.

સંજય બારુનું કહેવું છે કે સોનિયાના વડાપ્રધાન ન બનવું એ રાજકીય વ્યૂહરચના હતી. તેમણે મનમોહન સિંહને વડાપ્રધાન બનાવ્યા, પરંતુ વાસ્તવિક સત્તા તેમને સોંપી ન હતી.

સોનિયાની આગેવાની હેઠળની રાષ્ટ્રીય સલાહકાર પરિષદ અને વડાપ્રધાન કાર્યાલય યુપીએ-1ના સામાજિક વિકાસ કાર્યક્રમોનો શ્રેય લેવા માટે સ્પર્ધા કરતા હતા. મનમોહન સિંહના તમામ નિર્ણયોમાં સોનિયા ગાંધી દખલ કરતાં હતાં.

સંજય બારુ લખે છે કે 2009માં સત્તામાં પાછા આવ્યા પછી, તેમણે મનમોહન સિંહને પૂછ્યા વિના પ્રણવ મુખર્જીને નાણામંત્રી પદની ઑફર કરી હતી, જ્યારે તેઓ સીવી રંગરાજનને નાણામંત્રી બનાવવા માગતા હતા. એ જ રીતે એ રાજા અને ટીઆર બાલુ જેવા નેતાઓને મનમોહન સિંહની ઈચ્છા વિરુદ્ધ કેબિનેટમાં સામેલ કરવામાં આવ્યા હતા. જેમના પર પાછળથી ભ્રષ્ટાચારનો આરોપ લાગ્યો હતો.

મનમોહન સોનિયાની ઈચ્છા વિરુદ્ધ મોન્ટેક સિંહ આહલુવાલિયાને લઈ આવ્યા.

મનમોહન અને સોનિયા વચ્ચે મધ્યમ ખેંચતાણ ચાલી રહી હતી. ઉદાહરણ તરીકે- મનમોહન સિંહ મોન્ટેક સિંહ આહલુવાલિયાને નાણામંત્રી બનાવવા માગતા હતા. તેમણે મોન્ટેકનું નામ સોનિયા ગાંધીને મોકલ્યું. સોનિયાની ઓફિસમાંથી મોન્ટેકનું નામ રિજેક્ટ કરવામાં આવ્યું હતું. સોનિયાએ અહલુવાલિયાને બદલે પી. ચિદમ્બરમની પસંદગી કરી.

મનમોહન કોઈક રીતે મોન્ટેકને લાવવા માગતા હતા. તેથી તેમને આયોજન પંચના ઉપાધ્યક્ષ બનાવવાની યોજના ઘડવામાં આવી હતી. અહીં મોટી સમસ્યા ડાબેરી પક્ષોની હતી, જેમના સમર્થનથી યુપીએ સરકાર ચાલી રહી હતી.

વરિષ્ઠ પત્રકાર નીરજા ચૌધરી તેમના પુસ્તક 'હાઉ પ્રાઇમ મિનિસ્ટર્સ ડિસાઈડ'માં લખે છે કે મોન્ટેકને લાવવામાં વરિષ્ઠ ડાબેરી નેતા હરકિશન સુરજિતે તેમની મદદ કરી હતી. જ્યારે મોન્ટેકને આયોજન પંચના ઉપાધ્યક્ષ બનાવવામાં આવ્યા ત્યારે મનમોહને તેમને કેબિનેટ મંત્રીનો દરજ્જો આપ્યો. આનો અર્થ એ થયો કે તેઓ કેબિનેટની બેઠકમાં પણ હાજરી આપી શકશે.

પદ સંભાળતા પહેલાં મોન્ટેક સિંહ આહલુવાલિયા સીધા મનમોહન સિંહ પાસે ગયા હતા. તેમણે પૂછ્યું કે મારે પહેલા કોને મળવું જોઈએ. ત્યારે મનમોહને કહ્યું કે પહેલા જઈને 80 વર્ષના કામરેડ સુરજિતને મળો. તે સમયે કોંગ્રેસના ઘણા નેતાઓ મનમોહન, સુરજિત અને મોન્ટેક સિંહ એમ ત્રણેય સરદારો વચ્ચેની સાંઠગાંઠની મજાક ઉડાવતા હતા.

'મારે ક્રેડિટ નથી જોઈતી, મારે મારું કામ કરવું છે'

26 સપ્ટેમ્બર 2007ની વાત છે. રાહુલ ગાંધી કોંગ્રેસના મહાસચિવ બન્યા હતા. તેઓ કોંગ્રેસના મહાસચિવોના પ્રતિનિધિ મંડળ સાથે મનમોહન સિંહને જન્મદિવસની શુભેચ્છા આપવા પહોંચ્યા હતા. રાહુલે PMને મનરેગાનો વ્યાપ 500 ગામો સુધી વધારવા માટે મેમોરેન્ડમ આપ્યું હતું.

બીજા દિવસે મીડિયાએ પ્રકાશિત કર્યું કે રાહુલે પીએમને મનરેગા વધારવા માટે કહ્યું.

સંજય બારુ તેમના પુસ્તકમાં લખે છે કે મેં મારા એક નજીકના પત્રકારને મજાકમાં એસએમએસ કર્યો હતો કે આ જાહેરાત પીએમ તરફથી જન્મદિવસની ભેટ છે. જ્યારે આ સંદેશ કોંગ્રેસની ટોચની નેતાગીરી સુધી પહોંચ્યો તો મામલો વધુ વણસી ગયો.

સંજય બારુ લખે છે, 'મનમોહને મને પૂછ્યું - તમે મેસેજ કેમ મોકલ્યો. મેં કહ્યું- સર, મનરેગાના વિસ્તરણનો શ્રેય તમને જાય છે. મનમોહને ગુસ્સામાં કહ્યું, હું કોઈ શ્રેય લેવા માગતો નથી. હું માત્ર મારું કામ કરી રહ્યો છું. હું કોઈપણ પ્રકારનું મીડિયા પ્રોજેક્શન ઈચ્છતો નથી.

જ્યારે મનમોહન સિંહ પરમાણુ કરાર પર અડગ હતા

2006ની વાત છે. મનમોહન સિંહ વોશિંગ્ટનમાં અમેરિકી રાષ્ટ્રપતિ જ્યોર્જ ડબલ્યુ બુશને મળ્યા. બંનેએ પરમાણુ કરાર પર હસ્તાક્ષર કર્યા. તેને ઈન્ડો-યુએસ સિવિલ ન્યુક્લિયર એગ્રીમેન્ટ કહેવામાં આવતું હતું. આ ડીલ દ્વારા પરમાણુ વેપારને લઈને ભારતનો 30 વર્ષનો વનવાસ સમાપ્ત થઈ રહ્યો હતો. 1974માં ભારતના પરમાણુ પરીક્ષણ બાદ અમેરિકાએ અનેક આર્થિક પ્રતિબંધો લગાવ્યા હતા.

ડાબેરી પક્ષોએ કહ્યું કે આ કરાર દેશની સ્વતંત્ર વિદેશ નીતિને અસર કરશે. ડાબેરી પક્ષોના મતે આ અમેરિકાએ ફેંકેલી જાળ છે. તે સમયે ડાબેરીઓ પાસે લગભગ 60 સાંસદો હતા. તેમણે ટેકો પાછો ખેંચી લીધો.

સીપીઆઈ નેતા એબી વર્ધન ડાબેરીઓ વતી સરકારને ડરાવવાનું કામ કરી રહ્યા હતા. એકવાર પત્રકારોએ તેમને પૂછ્યું કે સરકાર ક્યાં સુધી સુરક્ષિત રહેશે. તેમણે કહ્યું કે તે સાંજે 5 વાગ્યા સુધી સુરક્ષિત છે. આનાથી આગળ મને ખબર નથી.

સોનિયા ગાંધીએ પણ શરૂઆતમાં તેનું સમર્થન કર્યું, જ્યારે ડાબેરીઓએ ટેકો લેવાની વાત કરી તો તેમણે પણ ડીલ પાછી ખેંચવાની વાત શરૂ કરી.

સરકારે ગૃહમાં વિશ્વાસ મતમાંથી પસાર થવું પડ્યું. મનમોહને અટલ બિહારી વાજપેયીને રાજનીતિના ભીષ્મ કહ્યા અને અંતરાત્માના આધારે સમર્થન માગ્યું. વાજપેયી કંઈ બોલ્યા નહીં, પણ હસ્યા. જોકે, મનમોહન સિંહની સરકારે સપા નેતા અમર સિંહની મદદથી 19 મતોથી વિશ્વાસ મત જીત્યો હતો.

બરાક ઓબામાએ મનમોહન સિંહ વિશે શું લખ્યું?

અમેરિકાના પૂર્વ રાષ્ટ્રપતિ બરાક ઓબામાં પોતાની રાજનીતિની સફર પર લખેલા પુસ્તક 'અ પ્રોમિસ્ડ લેન્ડ'માં નવેમ્બર 2010ની ભારત યાત્રા વિશે લગભગ 1400 શબ્દોમાં લખે છે. તે સમયે મનમોહન સિંહ ભારતના વડાપ્રધાન હતા.

ઓબામાએ લખ્યું, 'ડો. મનમોહન સિંહ પીએમ તરીકે ચૂંટાયા તે દેશની પ્રગતિની દિશામાં થયેલો પ્રયાસ છે, પરંતુ સત્ય એ છે કે તે પોતાની લોકપ્રિયતાના કારણે વડાપ્રધાન નથી બન્યા, પરંતુ તેમને સોનિયા ગાંધીએ વડાપ્રઘાન બનાવ્યા છે.'

ઓબામા લખે છે કે, 'મનમોહન સિંહ એક એવા વડીલ શીખ નેતા હતા, જેનો કોઈ રાષ્ટ્રીય રાજકીય આધાર નહતો. આવા નેતાથી તેમના 40 વર્ષીય પુત્ર રાહુલને કોઈ રાજકીય જોખમ નહોતું, કારણ કે ત્યારે સોનિયા તેને મોટી ભૂમિકા માટે તૈયાર કરી રહ્યાં હતાં.'

ઓબામા લખે છે કે, 'નવેમ્બરની એ રાતે મનમોહન સિંહનું ઘર છોડતી વખતે વિચારી રહ્યો હતો કે 78 વર્ષના વડાપ્રધાન જ્યારે પોતાની જવાબદારીથી અલગ થશે તો શું થશે? શું મશાલ સફળતાપૂર્વક રાહુલ ગાંધી સુધી પહોંચશે? શું માતાએ નક્કી કરેલી નિયતિ પૂરી થશે?

'मैं भारत का PM' સિરીઝના 14મા એપિસોડમાં વાંચો નરેન્દ્ર મોદીના વડાપ્રધાન બનવાની કહાની...