કોણ બનાવે છે BUDGET? બજેટ માટે કોની મંજૂરી જરૂરી છે? જાણો તમામ સવાલોના જવાબ.

નાણા મંત્રી નિર્મલા સીતારમણ નાણાંકીય વર્ષ 2024-25નું બજેટ સંસદમાં રજૂ કરશે. કેન્દ્રની મોદી સરકારના બીજા કાર્યકાળનું અંતિમ બજેટ છે. આ પહેલા અમે બજેટ સાથે જોડાયેલી કેટલીક રસપ્રદ વાતો વિશે જણાવવા જઇ રહ્યાં છીએ.

નાણા મંત્રાલય, નીતિ આયોગ અને સરકારના અન્ય મંત્રાલયો બજેટ બનાવવાની પ્રક્રિયામાં સામેલ છે. નાણા મંત્રાલય દર વર્ષે ખર્ચના આધારે માર્ગદર્શિકા બહાર પાડે છે.

આ પછી મંત્રાલયોએ પોતપોતાની માંગણીઓ જણાવવી પડશે. નાણા મંત્રાલયનો બજેટ વિભાગ બજેટ બનાવવા માટે જવાબદાર છે. આ વિભાગ નોડલ એજન્સી છે. બજેટ વિભાગ તમામ મંત્રાલયો, રાજ્યો, કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશો, સ્વાયત્ત સંસ્થાઓ, વિભાગો અને સંરક્ષણ દળોને પરિપત્ર જારી કરે છે અને તેમને આગામી વર્ષ માટે તેમના અંદાજો જણાવવા કહે છે. મંત્રાલયો અને વિભાગો પાસેથી માંગણીઓ પ્રાપ્ત કર્યા પછી, નાણા મંત્રાલયના ખર્ચ વિભાગ વચ્ચે સઘન ચર્ચાઓ થાય છે.

સામાન્ય બજેટ બનાવવાની પ્રક્રિયામાં ભાગીદારી વધારવા માટે નાણા મંત્રાલય નાગરિકો, વિભાગો, મંત્રાલયો, અર્થશાસ્ત્રીઓ, ઉદ્યોગો પાસેથી સૂચનો માંગે છે. આ વર્ષે પણ નાણાં મંત્રાલયે લોકોને બજેટ માટે વિચારો અને સૂચનો આપવા કહ્યું છે. નાણા મંત્રાલય ઉદ્યોગ સાથે સંકળાયેલા સંગઠનો અને પક્ષો પાસેથી સૂચનો પણ માંગે છે.

સરકાર બજેટ રજૂ કરવાની તારીખે લોકસભા અધ્યક્ષની સંમતિ લે છે. આ પછી, લોકસભા સચિવાલયના મહાસચિવ રાષ્ટ્રપતિ પાસેથી મંજૂરી લે છે. નાણામંત્રી લોકસભામાં બજેટ રજૂ કરે છે. બજેટની રજૂઆત પહેલાં, કેબિનેટને 'સમરી ફૉર ધ કેબિનેટ' દ્વારા બજેટ દરખાસ્તો વિશે માહિતી આપવામાં આવે છે. નાણામંત્રીના ભાષણ પછી બજેટ ગૃહના ટેબલ પર મૂકવામાં આવે છે. તમને જણાવી દઈએ કે, આ વખતે નિર્મલા સીતારમણના નેતૃત્વમાં બજેટ તૈયાર કરવામાં આવી રહ્યું છે.

દેશનું બજેટ બનાવવાની પ્રક્રિયા ખૂબ જ મહત્ત્વપૂર્ણ છે. તે લાંબા સમય માટે તૈયાર કરવામાં આવે છે. હજારો લોકો દિવસ-રાત એક પછી એક ગણતરીઓ પૂર્ણ કરે છે. તમને જણાવી દઈએ કે ભારતીય બંધારણના અનુચ્છેદ 112 મુજબ, કેન્દ્રીય બજેટ એ એક વર્ષ માટે સરકારની અંદાજિત આવક અને ખર્ચનો હિસાબ છે.

2017 પહેલા રેલવે બજેટ અલગથી રજૂ કરવામાં આવતું હતું. 2017 માં, બજેટની તારીખ બદલીને 1 ફેબ્રુઆરી કરવાની સાથે, કેન્દ્રએ અલગથી રેલ્વે બજેટ રજૂ કરવાની પરંપરાનો પણ અંત કર્યો હતો. ભારતીય બજેટ પ્રણાલીના લગભગ 92 વર્ષોમાં આ પ્રથમ વખત હતું જ્યારે 2017માં અલગ રેલવે બજેટ રજૂ કરવામાં આવ્યું ન હતું. 1924માં દેશમાં પ્રથમ વખત રેલવે બજેટ રજૂ કરવામાં આવ્યું હતું, ત્યાર બાદ દર વર્ષે સામાન્ય બજેટના 2 દિવસ પહેલા રેલવે બજેટ રજૂ કરવામાં આવતું હતું.

2000 સુધી દેશનું સામાન્ય બજેટ સાંજે 5 વાગ્યે રજૂ થતું હતું. આ પણ એક બજેટ પરંપરા હતી, પરંતુ તેની પાછળ એક ઈતિહાસ અને તાત્કાલિક જરૂરિયાત હતી. હકીકતમાં ભારતમાં જ્યારે સાંજના 5 વાગ્યા હતા ત્યારે લંડનમાં સવારના 11.30 વાગ્યા હતા. લંડનમાં હાઉસ ઓફ લોર્ડ્સ અને હાઉસ ઓફ કોમન્સમાં બેઠેલા સંસદસભ્યો ભારતનું બજેટ ભાષણ સાંભળતા હતા. આ પરંપરાનો અંત 2001માં તત્કાલિન નાણામંત્રી યશવંત સિંહાએ કર્યો હતો.

મોરારજી દેસાઇએ સૌથી વધુ વખત બજેટ રજૂ કર્યું.

નાણામંત્રી તરીકે મોરારજી દેસાઈએ 10 વખત સામાન્ય બજેટ રજૂ કર્યું હતું. તેમાંથી 8 સંપૂર્ણ બજેટ હતા અને 2 વચગાળાના હતા. નાણા પ્રધાન તરીકેના તેમના પ્રથમ કાર્યકાળમાં, મોરારજી દેસાઈએ 1959-60 થી 1993-64 સુધીના પાંચ સંપૂર્ણ બજેટ અને 1962-63 સુધીનું એક વચગાળાનું બજેટ રજૂ કર્યું. બીજી વખત નાણામંત્રી બન્યા પછી, મોરારજી દેસાઈએ 1967-68 થી 1969-70નું સંપૂર્ણ બજેટ રજૂ કર્યું. તે સિવાય 1967-68નું વચગાળાનું બજેટ પણ રજૂ કરવામાં આવ્યું હતું.

✒️ Vats Asodariya

જાણો દેશના કાળા બજેટ વિશે...

દેશના કાળા બજેટ વિશે જણાવી રહ્યા છીએ. આ સાથે દેશના ઈતિહાસમાં આવું બજેટ પણ બન્યું છે, જેમાં બજેટ ભાષણ દરમિયાન વડાપ્રધાને માફી માંગવી પડી હોય. જાણીએ ભારતીય બજેટ ઈતિહાસ સાથે જોડાયેલી કેટલીક રસપ્રદ વાતો.

ઈન્દિરા ગાંધીએ ગૃહમાં માફી માંગી હતી.

28 ફેબ્રુઆરી 1970ના રોજ, ભૂતપૂર્વ વડા પ્રધાન, પીએમ પદ સાથે નાણા પ્રધાન તરીકે, દેશનું સામાન્ય બજેટ રજૂ કર્યું હતું. દરેક વ્યક્તિ ઈન્દિરા ગાંધીના સ્વભાવથી વાકેફ હતા, ખાસ કરીને તેમના કડક સ્વરથી. તેમના બજેટ ભાષણમાં જ્યારે ઈન્દિરાએ કહ્યું કે મને માફ કરી દો, ત્યારે લોકસભાના મોટાભાગના સભ્યો આ સાંભળીને આશ્ચર્યચકિત થઈ ગયા હતા. તેઓ વિચારવા લાગ્યા કે હવે શું થવાનું છે, જે પહેલા ઈન્દિરા ગાંધીએ માફી માંગી હતી. પણ જ્યારે ઈન્દિરા ગાંધીએ આગળનું વાક્ય બોલ્યું ત્યારે સૌની શંકા દૂર થઈ ગઈ. તેને તેના પ્રશ્નનો જવાબ મળી ગયો.

આવક વધારવા માટે આકરો નિર્ણય લેવાયો હતો.

ખરેખર, ઇન્દિરાએ આવક વધારવી હતી, તેથી તેમણે પોતાના બજેટમાં સિગારેટ પરની ડ્યુટી 3 થી વધારીને 22 ટકા કરી. ડ્યુટી વધારતા પહેલા તેણીએ કહ્યું, મને માફ કરો, પરંતુ આ વખતે હું સિગારેટ પીનારાઓના ખિસ્સા પર બોજ નાખવાની છું. સિગારેટ પર ડ્યૂટી વધાર્યા બાદ ઈન્દિરાએ કહ્યું હતું કે આનાથી સરકારની આવકમાં 13.50 કરોડ રૂપિયાનો વધારાનો વધારો થશે. સિગારેટ પીનારાઓ માટે આ ગંભીર ફટકો હતો. આ સાથે તેમણે આવકવેરા મુક્તિ મર્યાદા વધારીને 40 હજાર રૂપિયા કરી દીધી હતી. તેના પર તેમણે કહ્યું, મને જણાવતા આનંદ થાય છે કે આવકવેરા મુક્તિ મર્યાદા વધારીને 40 હજાર રૂપિયા કરવામાં આવી રહી છે. 

ઈન્દિરા ગાંધીના કાર્યકાળનું આ બજેટ 'બ્લેક બજેટ' કહેવાય છે.

નાણાકીય વર્ષ 1973-74માં તત્કાલિન નાણામંત્રી યશવંતરાવ બી. ચવ્હાણ દ્વારા રજૂ કરાયેલ બજેટને ભારતીય ઈતિહાસનું કાળું બજેટ કહેવામાં આવે છે. કારણ કે તે બજેટમાં રૂ. 550 કરોડથી વધુની ખાધ દર્શાવવામાં આવી હતી. તે સમય સુધીની આ સૌથી મોટી બજેટ ખાધ હતી. આ બજેટ 1971માં પાકિસ્તાન સાથેના યુદ્ધ અને નબળા ચોમાસાને કારણે પ્રભાવિત થયું હતું.

જ્યારે બજેટ માત્ર અંગ્રેજીમાં જ પ્રસિદ્ધ થયું ત્યારે એક નવી શરૂઆત થઈ.

આ સાથે અમે તમને બીજી એક રસપ્રદ વાત જણાવીએ કે વર્ષ 1955 સુધી બજેટ માત્ર અંગ્રેજી ભાષામાં જ રજૂ કરવામાં આવતું હતું. પરંતુ નાણાકીય વર્ષ 1955-56થી, બજેટ પ્રથમ વખત અંગ્રેજી અને હિન્દી બંનેમાં છાપવામાં આવ્યું હતું.

✒️ Vats Asodariya

બજેટ કેવી રીતે તૈયાર કરવામાં આવે છે અને કોણ બનાવે છે? જાણો તેના વિશે તમામ માહિતી. ક્યાંથી આવ્યો આ BUDGET શબ્દ?

બજેટ શું છે, બંધારણમાં તેનો ક્યાં ઉલ્લેખ છે..?

બંધારણમાં બજેટનો સીધો ઉલ્લેખ નથી. જો કે, બંધારણની ‘કલમ 112’ ‘વાર્ષિક નાણાકીય નિવેદન’ની ચર્ચા કરે છે. આ કલમ હેઠળ જ સરકાર માટે દર વર્ષે તેની કમાણી અને ખર્ચનો હિસાબ આપવો ફરજિયાત છે. આ કલમ મુજબ રાષ્ટ્રપતિને બજેટ રજૂ કરવાનો અધિકાર છે. પરંતુ રાષ્ટ્રપતિ પોતે બજેટ રજૂ કરતા નથી, બલ્કે તેઓ કોઈ મંત્રીને તેમના વતી બજેટ રજૂ કરવા માટે કહી શકે છે. દેશમાં તાજેતરમાં જ આવું બન્યું હતું જ્યારે 2019માં જ્યારે અરુણ જેટલી બીમાર હતા ત્યારે પીયૂષ ગોયલે નાણામંત્રી ન હોવા છતાં બજેટ રજૂ કર્યું હતું. જો કે સામાન્ય રીતે નાણામંત્રી બજેટ રજૂ કરે છે.

બજેટ શબ્દની ઉત્પત્તિ..?

બજેટ શબ્દ ફ્રેન્ચ શબ્દ bougette પરથી આવ્યો છે, જેનો અર્થ થાય છે ચામડાની થેલી. એવું માનવામાં આવે છે કે સરકાર અને ઉદ્યોગપતિઓ તેમની કમાણી અને ખર્ચના દસ્તાવેજો ચામડાની થેલીમાં રાખે છે, તેથી નાણામંત્રી પણ તેમના દસ્તાવેજો ચામડાની થેલીમાં લઈને સંસદ પહોંચે છે. આ શબ્દ બ્રિટનમાં વપરાયો છે જે આગળ ભારત સુધી પહોંચ્યો છે.

બજેટ શું છે..?

બજેટ એક વર્ષનો હિસાબ છે. બજેટ રજૂ કરતા પહેલા એક સર્વે કરવામાં આવે છે જેમાં સરકારની કમાણીનો અંદાજ લગાવવામાં આવે છે. બજેટમાં સરકાર પ્રત્યક્ષ કર, પરોક્ષ કર, રેલ્વે ભાડા અને વિવિધ મંત્રાલયો દ્વારા કેટલી કમાણી કરશે તેનો અંદાજ લગાવે છે. આ સર્વેમાં એ પણ જાણવા મળ્યું છે કે આગામી વર્ષમાં કેટલો સરકારી ખર્ચનો અંદાજ આવશે.

સરળ શબ્દોમાં કહીએ તો, બજેટ એ એક વર્ષમાં અંદાજિત આવક (કમાણી) અને ખર્ચ (અંદાજિત ખર્ચ) ની વિગતો છે. નાણામંત્રી બજેટ ભાષણમાં તેમની કમાણી અને ખર્ચની વિગતો આપે છે. તેને સામાન્ય બજેટ અથવા ફેડરલ બજેટ કહેવામાં આવે છે. બજેટનો સમયગાળો એક વર્ષનો છે.

ભારતમાં બજેટ કોણ તૈયાર કરે છે..?

ભારતમાં બજેટ તૈયાર કરવાની પ્રક્રિયા ઘણી જટિલ છે. તેને બનાવવામાં નાણા મંત્રાલયની સાથે નીતિ આયોગ અને ખર્ચ સંબંધિત મંત્રાલયો સામેલ છે. નાણા મંત્રાલય આ વિવિધ મંત્રાલયોની વિનંતી પર ખર્ચનો પ્રસ્તાવ તૈયાર કરે છે. આ પછી, બજેટ બનાવવાનું કામ નાણાં મંત્રાલય હેઠળના આર્થિક બાબતોના વિભાગના બજેટ વિભાગ દ્વારા કરવામાં આવે છે.

બજેટ તૈયાર કરવાની પ્રક્રિયા શું છે..?

01) બજેટ વિભાગ તમામ કેન્દ્રીય મંત્રાલયો, રાજ્યો, કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશો, સ્વાયત્ત સંસ્થાઓ, વિભાગો, સશસ્ત્ર દળોને એક પરિપત્ર બહાર પાડે છે, જે તેમને આગામી વર્ષ માટે અંદાજો તૈયાર કરવા માટે નિર્દેશિત કરે છે. મંત્રાલયો અને વિભાગોએ તેમની માંગણીઓ રજૂ કર્યા પછી, નાણા મંત્રાલયના ખર્ચ વિભાગે તમામ કેન્દ્રીય મંત્રાલયો સાથે કરારો શરૂ કર્યા છે.

02) આ સમય દરમિયાન, આર્થિક બાબતોનો વિભાગ અને મહેસૂલ વિભાગ ખેડૂતો, વેપારીઓ, અર્થશાસ્ત્રીઓ, નાગરિક સમાજ સંગઠનો જેવા વિવિધ હિતધારકોના સંપર્કમાં આવે છે અને તેમને બજેટ અંગેના તેમના વિચારો રજૂ કરવા કહે છે. આ પ્રક્રિયાને પ્રી-બજેટ ચર્ચા પણ કહેવામાં આવે છે, કારણ કે તે બજેટ તૈયાર કરતા પહેલાની પ્રક્રિયા છે. આ પછી નાણામંત્રી ટેક્સ અંગે અંતિમ નિર્ણય લે છે. બજેટને આખરી ઓપ આપવામાં આવે તે પહેલા વડાપ્રધાન સાથે તમામ દરખાસ્તો પર પણ ચર્ચા કરવામાં આવે છે અને તેમને આગામી નિર્ણયો અંગે માહિતગાર કરવામાં આવે છે.

03) છેલ્લા પગલા તરીકે, નાણા મંત્રાલય બજેટ નક્કી કરવામાં સામેલ તમામ વિભાગો પાસેથી આવક અને ખર્ચની રસીદો એકત્રિત કરે છે. આના દ્વારા એકત્રિત કરવામાં આવેલા ડેટા પરથી આગામી વર્ષ માટે અંદાજિત કમાણી અને ખર્ચનો પ્લાન તૈયાર કરવામાં આવે છે. આ સિવાય સરકાર બજેટને અંતિમ સ્વરૂપ આપવા માટે ફરી એકવાર રાજ્યો, બેંકર્સ, કૃષિ ક્ષેત્રના લોકો, અર્થશાસ્ત્રીઓ અને વેપાર સંગઠનો સાથે બેઠક કરશે. આમાં, આ હિતધારકોને કર મુક્તિ અને નાણાકીય સહાય આપવા જેવી બાબતોની ચર્ચા કરવામાં આવી છે. છેલ્લે નાણા મંત્રાલય સંશોધિત બજેટ અંદાજના આધારે બજેટ ભાષણ તૈયાર કરે છે.

સૌથી વધુ વખત બજેટ રજૂ કરવાનો રેકોર્ડ કોના નામે છે..?

નાણામંત્રી તરીકે મોરારજી દેસાઈએ સૌથી વધુ દસ વખત બજેટ રજૂ કર્યું હતું. બાદમાં તેઓ દેશના વડાપ્રધાન પણ બન્યા. રાજીવ ગાંધીએ નાણાં પ્રધાન તરીકે કામ કરી રહેલા વીપી સિંહના રાજીનામા પછી 1987-1989 વચ્ચે બજેટ રજૂ કર્યું હતું. એનડી તિવારીએ 1988-89નું બજેટ રજૂ કર્યું અને એસબી ચવ્હાણે 1989-90નું બજેટ રજૂ કર્યું. મધુ દંડવતેએ 1990-91નું બજેટ રજૂ કર્યું હતું.

મનમોહન સિંહનું ફ્રી માર્કેટ બજેટ :-

ચૂંટણીના કારણે મનમોહન સિંહે નાણામંત્રી તરીકે 1991-92નું વચગાળાનું બજેટ રજૂ કર્યું હતું. આ પછી કોંગ્રેસ સત્તામાં આવી અને મનમોહન સિંહે 1991-92નું સંપૂર્ણ બજેટ રજૂ કર્યું.મનમોહન સિંહે 1992 અને 1993માં રજૂ કરેલા બજેટમાં અર્થવ્યવસ્થાને ખોલવા માટે ઘણી જોગવાઈઓ કરી હતી. આ અંતર્ગત ઈમ્પોર્ટ ડ્યૂટી 300 ટકાથી ઘટાડીને 50 ટકા કરવામાં આવી હતી. 24 જુલાઈ 1991ના રોજ રજૂ કરાયેલા આ બજેટમાં આયાત-નિકાસ નીતિમાં મહત્વપૂર્ણ ફેરફારો કરવામાં આવ્યા હતા.આયાત માટે લાયસન્સ નીતિમાં રાહત આપવામાં આવી હતી અને નિકાસને પ્રોત્સાહન આપવા માટે ઘણી જોગવાઈઓ કરવામાં આવી હતી. આ બજેટે વાસ્તવમાં ભારતીય ઉદ્યોગો માટે આંતરરાષ્ટ્રીય સ્પર્ધાના દરવાજા ખોલ્યા.

બજેટ રજૂ કરવાની તારીખમાં ફેરફાર :-

વર્ષ 2016 સુધી ભારતમાં સામાન્ય બજેટ ફેબ્રુઆરીના છેલ્લા દિવસે રજૂ કરવામાં આવતું હતું. પરંતુ 2017માં નાણામંત્રી અરુણ જેટલીએ બજેટ રજૂ કરવાનો દિવસ બદલીને 1 ફેબ્રુઆરી કરી દીધો હતો.

જ્યારે પ્રથમ મહિલા નાણામંત્રીએ બજેટ રજૂ કર્યું હતું.

ઈન્દિરા ગાંધી પ્રથમ મહિલા નાણામંત્રી હતા, જેમણે બજેટ રજૂ કર્યું હતું. તેમણે 1970માં નાણામંત્રી તરીકે બજેટ રજૂ કર્યું હતું. પીએમ સિવાય તેમની પાસે નાણા મંત્રાલયનો હવાલો પણ હતો.1955 સુધી, બજેટ માત્ર અંગ્રેજીમાં જ પ્રકાશિત થતું હતું, પરંતુ તે પછી કોંગ્રેસ સરકારે તેને હિન્દી અને અંગ્રેજી બંને ભાષાઓમાં પ્રકાશિત કરવાની પરંપરા શરૂ કરી.

✒️ Vats Asodariya