નાણા મંત્રી નિર્મલા સીતારમણ નાણાંકીય વર્ષ 2024-25નું બજેટ સંસદમાં રજૂ કરશે. કેન્દ્રની મોદી સરકારના બીજા કાર્યકાળનું અંતિમ બજેટ છે. આ પહેલા અમે બજેટ સાથે જોડાયેલી કેટલીક રસપ્રદ વાતો વિશે જણાવવા જઇ રહ્યાં છીએ.
નાણા મંત્રાલય, નીતિ આયોગ અને સરકારના અન્ય મંત્રાલયો બજેટ બનાવવાની પ્રક્રિયામાં સામેલ છે. નાણા મંત્રાલય દર વર્ષે ખર્ચના આધારે માર્ગદર્શિકા બહાર પાડે છે.
આ પછી મંત્રાલયોએ પોતપોતાની માંગણીઓ જણાવવી પડશે. નાણા મંત્રાલયનો બજેટ વિભાગ બજેટ બનાવવા માટે જવાબદાર છે. આ વિભાગ નોડલ એજન્સી છે. બજેટ વિભાગ તમામ મંત્રાલયો, રાજ્યો, કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશો, સ્વાયત્ત સંસ્થાઓ, વિભાગો અને સંરક્ષણ દળોને પરિપત્ર જારી કરે છે અને તેમને આગામી વર્ષ માટે તેમના અંદાજો જણાવવા કહે છે. મંત્રાલયો અને વિભાગો પાસેથી માંગણીઓ પ્રાપ્ત કર્યા પછી, નાણા મંત્રાલયના ખર્ચ વિભાગ વચ્ચે સઘન ચર્ચાઓ થાય છે.
સામાન્ય બજેટ બનાવવાની પ્રક્રિયામાં ભાગીદારી વધારવા માટે નાણા મંત્રાલય નાગરિકો, વિભાગો, મંત્રાલયો, અર્થશાસ્ત્રીઓ, ઉદ્યોગો પાસેથી સૂચનો માંગે છે. આ વર્ષે પણ નાણાં મંત્રાલયે લોકોને બજેટ માટે વિચારો અને સૂચનો આપવા કહ્યું છે. નાણા મંત્રાલય ઉદ્યોગ સાથે સંકળાયેલા સંગઠનો અને પક્ષો પાસેથી સૂચનો પણ માંગે છે.
સરકાર બજેટ રજૂ કરવાની તારીખે લોકસભા અધ્યક્ષની સંમતિ લે છે. આ પછી, લોકસભા સચિવાલયના મહાસચિવ રાષ્ટ્રપતિ પાસેથી મંજૂરી લે છે. નાણામંત્રી લોકસભામાં બજેટ રજૂ કરે છે. બજેટની રજૂઆત પહેલાં, કેબિનેટને 'સમરી ફૉર ધ કેબિનેટ' દ્વારા બજેટ દરખાસ્તો વિશે માહિતી આપવામાં આવે છે. નાણામંત્રીના ભાષણ પછી બજેટ ગૃહના ટેબલ પર મૂકવામાં આવે છે. તમને જણાવી દઈએ કે, આ વખતે નિર્મલા સીતારમણના નેતૃત્વમાં બજેટ તૈયાર કરવામાં આવી રહ્યું છે.
દેશનું બજેટ બનાવવાની પ્રક્રિયા ખૂબ જ મહત્ત્વપૂર્ણ છે. તે લાંબા સમય માટે તૈયાર કરવામાં આવે છે. હજારો લોકો દિવસ-રાત એક પછી એક ગણતરીઓ પૂર્ણ કરે છે. તમને જણાવી દઈએ કે ભારતીય બંધારણના અનુચ્છેદ 112 મુજબ, કેન્દ્રીય બજેટ એ એક વર્ષ માટે સરકારની અંદાજિત આવક અને ખર્ચનો હિસાબ છે.
2017 પહેલા રેલવે બજેટ અલગથી રજૂ કરવામાં આવતું હતું. 2017 માં, બજેટની તારીખ બદલીને 1 ફેબ્રુઆરી કરવાની સાથે, કેન્દ્રએ અલગથી રેલ્વે બજેટ રજૂ કરવાની પરંપરાનો પણ અંત કર્યો હતો. ભારતીય બજેટ પ્રણાલીના લગભગ 92 વર્ષોમાં આ પ્રથમ વખત હતું જ્યારે 2017માં અલગ રેલવે બજેટ રજૂ કરવામાં આવ્યું ન હતું. 1924માં દેશમાં પ્રથમ વખત રેલવે બજેટ રજૂ કરવામાં આવ્યું હતું, ત્યાર બાદ દર વર્ષે સામાન્ય બજેટના 2 દિવસ પહેલા રેલવે બજેટ રજૂ કરવામાં આવતું હતું.
2000 સુધી દેશનું સામાન્ય બજેટ સાંજે 5 વાગ્યે રજૂ થતું હતું. આ પણ એક બજેટ પરંપરા હતી, પરંતુ તેની પાછળ એક ઈતિહાસ અને તાત્કાલિક જરૂરિયાત હતી. હકીકતમાં ભારતમાં જ્યારે સાંજના 5 વાગ્યા હતા ત્યારે લંડનમાં સવારના 11.30 વાગ્યા હતા. લંડનમાં હાઉસ ઓફ લોર્ડ્સ અને હાઉસ ઓફ કોમન્સમાં બેઠેલા સંસદસભ્યો ભારતનું બજેટ ભાષણ સાંભળતા હતા. આ પરંપરાનો અંત 2001માં તત્કાલિન નાણામંત્રી યશવંત સિંહાએ કર્યો હતો.
મોરારજી દેસાઇએ સૌથી વધુ વખત બજેટ રજૂ કર્યું.
નાણામંત્રી તરીકે મોરારજી દેસાઈએ 10 વખત સામાન્ય બજેટ રજૂ કર્યું હતું. તેમાંથી 8 સંપૂર્ણ બજેટ હતા અને 2 વચગાળાના હતા. નાણા પ્રધાન તરીકેના તેમના પ્રથમ કાર્યકાળમાં, મોરારજી દેસાઈએ 1959-60 થી 1993-64 સુધીના પાંચ સંપૂર્ણ બજેટ અને 1962-63 સુધીનું એક વચગાળાનું બજેટ રજૂ કર્યું. બીજી વખત નાણામંત્રી બન્યા પછી, મોરારજી દેસાઈએ 1967-68 થી 1969-70નું સંપૂર્ણ બજેટ રજૂ કર્યું. તે સિવાય 1967-68નું વચગાળાનું બજેટ પણ રજૂ કરવામાં આવ્યું હતું.
✒️ Vats Asodariya
No comments:
Post a Comment