मैं भारत का PM (Episode - 02) | શાસ્ત્રીના પીએમ બનવાની કહાની: આંખમાં આંસુ સાથે ઇન્દિરા ગાંધીએ શાસ્ત્રીજીને કહ્યું - હવે તમે જ દેશ સંભાળો.

मैं भारत का PM 

શાસ્ત્રીના પીએમ બનવાની કહાની: આંખમાં આંસુ સાથે ઇન્દિરા ગાંધીએ શાસ્ત્રીજીને કહ્યું - હવે તમે જ દેશ સંભાળો.

1965નો સમય હતો. નેહરુનું નિધન થઇ ગયું હતું. નાના કદના લાલ બહાદુર શાસ્ત્રી નવા વડાપ્રધાન બની ગયા હતા. તે જ સમયે પાકિસ્તાનના રાષ્ટ્રપતિ જનરલ અયુબ ખાનને લાગ્યું કે ભારત પાસેથી કાશ્મીર છીનવી લેવાની આ જ યોગ્ય તક છે. આ ગેરસમજને કારણે પાકિસ્તાને ઓપરેશન જીબ્રાલ્ટર શરૂ કર્યું અને જમ્મુ-કાશ્મીરમાં પોતાની સેના દાખલ કરી દીધી.

ભારતે પણ વળતો જવાબ આપ્યો. એક મહિના પછી 23 સપ્ટેમ્બર 1965એ યુદ્ધ બંધ થયું ત્યારે ભારતીય સેના લાહોર પહોંચી ગઈ હતી. આ પછી વડાપ્રધાન શાસ્ત્રીએ દિલ્હીના રામ લીલા મેદાનમાં રેલી કરી હતી. રાષ્ટ્રને સંબોધતા તેમણે કહ્યું, 'પાકિસ્તાનના રાષ્ટ્રપતિ જનરલ અયુબ ખાન કહેતા હતા કે તેઓ ચાલીને દિલ્હી પહોંચશે. આ ઈરાદો હતો ત્યારે અમે પણ ફરતા ફરતા લાહોર પહોંચી ગયા. મને લાગે છે કે અમે આમાં કંઈ ખોટું તો કર્યું નથી.

ભાસ્કરની સ્પેશિયલ સિરીઝમાં 'મૈં ભારત કા પીએમ'ના બીજા એપિસોડમાં લાલ બહાદુર શાસ્ત્રીના વડાપ્રધાન બનવાની કહાની અને એની સાથે જોડાયેલા કિસ્સા...

નેહરુના નિધનથી સવાલ ઉઠ્યો - હાથમાં કોણ લેશે તેમની મશાલ?

27 મે 1964ના રોજ વડાપ્રધાન જવાહરલાલ નેહરુનું અવસાન થયું હતું. દેશ સમક્ષ સૌથી મોટો પ્રશ્ન એ હતો કે નેહરુ પછી કોણ? અમેરિકન પત્રકાર અને લેખક વેલ્સ હેંગેન તેમના પુસ્તક ' આફ્ટર નેહરુ હૂ'માં લખે છે કે તે સમયે પીએમ પદની રેસમાં મોરારજી દેસાઈ સૌથી આગળ હતા.

આ સિવાય વીકે કૃષ્ણ મેનન, લાલ બહાદુર શાસ્ત્રી, વાયબી ચવ્હાણ, ઈન્દિરા ગાંધી, જયપ્રકાશ નારાયણ, એસ કે પાટીલ અને બ્રજમોહન કૌલના નામ પણ ચર્ચામાં હતા. પીએમ કેવી રીતે પસંદ કરવા- કોંગ્રેસમાં કોઈ પરંપરાગત પદ્ધતિ નહોતી. તત્કાલીન કોંગ્રેસ અધ્યક્ષ કે. કામરાજ ભારતના આગામી વડાપ્રધાનની પસંદગી કરવા માટે સ્ક્રિપ્ટ લખી રહ્યા હતા.

કોંગ્રેસના વામપંથી નેતા ઇચ્છતા હતા કે ગુલઝારીલાલ જ પીએમ રહે.

લાલ બહાદુર શાસ્ત્રી સાથે લાંબા સમય સુધી કામ કરી ચૂકેલા સીપી શ્રીવાસ્તવ પોતાના પુસ્તક 'લાલ બહાદુર શાસ્ત્રીઃ એ લાઇફ ઓફ ટુથ ઇન પોલિટિક્સ'માં લખે છે કે કોંગ્રેસના વામપંથીઓ ઇચ્છતા હતા કે નવા વડાપ્રધાન માટેની ચૂંટણીને થોડા દિવસ માટે ટાળી દેવી જોઈએ, કેમ કે નેહરુના નિધનથી લોકો ખૂબ જ દુઃખી હતા.

તેઓ કાર્યવાહક વડાપ્રધાન ગુલઝારીલાલ નંદાને જ પીએમ રહેવા દેવા ઇચ્છતા હતા. આ સલાહને કોંગ્રેસ-અધ્યક્ષ કામરાજે નકારી હતી. તેમણે પાર્ટીના વરિષ્ઠ નેતાઓ સાથે બેઠકો શરૂ કરી દીધી.

28 મે 1964ના રોજ કામરાજે વરિષ્ઠ નેતાઓ અને રાજ્યના મુખ્યમંત્રીઓ સાથે ચર્ચા કરી. 30 મે 1964ના રોજ કોંગ્રેસ વર્કિંગ કમિટીની બેઠક શરૂ થઈ. એમાં નક્કી કરવામાં આવ્યું કે સંસદીય નેતાની પસંદગી કયા દિવસે થશે?

આ દિવસે 18 ઓબીસી અને એસસી સાંસદોએ પીએમ પદ માટે જગજીવન રામનું નામ આગળ કર્યું, પરંતુ વધારે સમર્થન ન મળવાના કારણે એક દિવસમાં જ આ પ્રસ્તાવ હટી ગયો. પીએમ પદ માટે મોરારજી દેસાઈ અને લાલ બહાદુર શાસ્ત્રીનાં નામ જ આગળ રહેતાં હતાં. આ પછી પણ લોકો પડદા પાછળ પોતાની ચેસબોર્ડ બિછાવી રહ્યા હતા.

આંખમાં આંસુ સાથે ઈન્દિરાએ શાસ્ત્રીજીને કહ્યું - હવે તમે દેશ સંભાળો

જ્યારે પત્રકારોએ મોરારજી દેસાઈને પૂછ્યું કે તમે પીએમ બનવા જઈ રહ્યા છો, તો તેમણે કહ્યું કે જો જનતા ઇચ્છે છે તો હું એના માટે ચૂંટણી પણ લડવા તૈયાર છું. જોકે સર્વસંમતિથી પાર્ટીમાં એકમત થાય એવી કોશિશ થાય.

જ્યારે આ જ વાત કોંગ્રેસ-અધ્યક્ષ કામરાજને પત્રકારોએ પૂછ્યું તો તેમણે કહ્યું કે તમે કાલ સુધી રાહ જુઓ. કોંગ્રેસ વર્કિંગ કમિટી જ એનો નિર્ણય કરશે. જ્યારે મોડી સાંજે કામરાજે મોરારજીને ફોન કરીને લાંબી વાત કરી ત્યારે તેમણે કન્ફર્મ થઈ ગયું કે તેઓ જ PM હશે.

'લાલ બહાદુર શાસ્ત્રીઃ એ લાઇફ ઓફ ટુથ ઇન પોલિટિક્સ'માં લખવામાં આવ્યું છે કે પીએમ પદ બપોરે જ નક્કી થઈ ગયું હતું. જ્યારે ઇન્દિરા ગાંધી અને લાલ બહાદુર શાસ્ત્રી વચ્ચે મુલાકાત થઈ હતી. પોતાની સ્થિતિ શું છે એ જાણવા માટે શાસ્ત્રીને ઇન્દિરાએ કહ્યું કે તમે કેમ ચૂંટણી નથી લડતા? ઇન્દિરાએ કહ્યું કે હું હાલ પિતાના શોકમાં છું. આ સમયે પીએમ પદની ચૂંટણી વિશે વિચારી પણ શકતી નથી. હવે તમે જ દેશ સંભાળો.

1 જૂન, 1964ના રોજ મળેલી બેઠકમાં નક્કી કરવામાં આવ્યું હતું કે કોંગ્રેસ અધ્યક્ષ કામરાજ દ્વારા લેવામાં આવેલા નિર્ણયને બધા સ્વીકારશે. 2 જૂનના રોજ કાર્યકારી PM ગુલઝારીલાલ નંદાએ વડાપ્રધાન પદ માટે શાસ્ત્રીના નામનો પ્રસ્તાવ મૂક્યો હતો. હવે મોરારજી દેસાઈ પાસે સંમત થવા સિવાય કોઈ વિકલ્પ નહોતો. આ રીતે શાસ્ત્રી બિનહરીફ વડાપ્રધાન તરીકે ચૂંટાયા અને 9 જૂન 1964ના રોજ દેશના બીજા વડાપ્રધાન તરીકે શપથ લીધા.

શાસ્ત્રીજીના દીકરાએ સરકારી ગાડી ચલાવી તો તેના રૂપિયા શાસ્ત્રીએ પોતાના ખિસ્સામાંથી ભર્યા

લાલ બહાદુર શાસ્ત્રીના નાના દીકરા સુનીલ શાસ્ત્રી ગાડીનો આ કિસ્સો જણાવે છે...

‘અમે ત્રણ ભાઈ- અનિલ, સુનીલ અને અશોકે જીદ કરી તો બાપુજીએ લોન લઇને ફિયાટ ગાડી ખરીદી હતી. એ અમને વધારે ગમતી નહોતી. એકવાર અમારે કોઈ જગ્યાએ બહાર જવાનું હતું. મેં સલાહ આપી આપણે શેવરલે ઇમ્પાલામાં જઈએ.

મેં બાપુજીના સેક્રેટરી જગન્નાથ સહાયને ફોન કર્યો અને કહ્યું કે તમે શેવરલે ઇમ્પાલા મોકલી આપો. જ્યારે ડ્રાઇવર આવ્યો ત્યારે અમે કહ્યું કે ગાડી છોડીને જતા રહો. ડ્રાઇવરને થયું કે વડાપ્રધાનના દીકરા છે તો કોણ નોકરી જોખમમાં મૂકે એટલે તે ચાવી મૂકીને જતો રહ્યો.

આ પછી અમે ત્રણેય બહાર ગયા. લગભગ રાત્રે 11:30 વાગ્યાની આસપાસ ઘરે પરત ફર્યા હતા. અમે કાર અંદર લીધી અને પાછળના રસોડામાંથી ઘરમાં પ્રવેશ્યા. અમે ઘરમાં આવ્યા ત્યારે બાપુજી જમતા હતા. મેં અમ્માને કહ્યું કે અમે બાપુજીની સરકારી ગાડી લઇ ગયા હતા. તમે બાપુજીને જણાવશો નહીં.

સવારે સાડા6 વાગ્યે કોઈએ દરવાજો ખખડાવ્યો. મને લાગ્યું કે પીએમ હાઉસનો કોઈ નોકર હશે. મેં જોરથી અવાજ કરીને કહ્યું કે કાલે રાતે અમે મોડા સૂતા છીએ. આજે અમારી રજા છે. ચા 8 વાગ્યા પછી લાવજો. થોડીવાર પછી ફરી કોઈએ દરવાજો ખખડાવ્યો. પછી મારી ઊંઘ ખૂલી ગઇ અને મેં દરવાજો ખોલ્યો તો સામે બાપુજી ઊભા હતા.

બાપુજીએ અમારી પાસેથી આખી વાત સાંભળી, પછી ગાડીના ડ્રાઇવર રામદેવને બોલાવ્યા. રામદેવ આવ્યા ત્યારે બાપુજીએ કહ્યું કે સરકારી ગાડી ક્યાં છે. કોઈ લોગબુક વગેરે રાખો છો કે નહીં? રામદેવે કહ્યું- હા, સાહેબ રાખીએ છીએ. ત્યારે તમે હવે એ જણાવો કે ગઈકાલે રાતે સુનીલે કેટલા કિલોમીટર ગાડી ચલાવી.

રામદેવે કહ્યું- સાહેબ, 14 કિલોમીટર. ત્યારે રામદેવને કહ્યું કે લોગબુકમાં લખી દો કે ગાડી અંગત ઉપયોગ માટે 14 કિલોમીટર ફરી છે.

પછી તેમણે અમ્માને કહ્યું કે 14 કિલોમીટરના જેટલા પણ રૂપિયા થતા હોય એ અંગત એકાઉન્ટમાંથી આપવામાં આવે. આ સાંભળીને મને શરમ આવી ગઈ. તેમણે મને એક લાઇન પણ કહી નહીં, પરંતુ તેમના આચરણથી અમને બોધપાઠ મળી ગયો. એ પછી હું મારા રૂમમાં આવીને કલાકો સુધી રડ્યો હતો.

પત્નીને કહ્યું- આજે સાંજે આપણા ઘરે ભોજન નહીં બને તો શું તકલીફ થશે?

1965ના યુદ્ધમાં જ્યારે પાકિસ્તાનની હાર થવા લાગી ત્યારે તેણે અમેરિકામાં આશરો લીધો હતો. તે સમયે ભારત ઘઉંના ઉત્પાદનમાં આત્મનિર્ભર ન હતું. દુષ્કાળને કારણે આપણે અમેરિકાથી અનાજ આયાત કરવું પડ્યું. અમેરિકી રાષ્ટ્રપતિ લિન્ડન બી. જોન્સને શાસ્ત્રીજીને ઘઉંનો પુરવઠો રોકવાની ધમકી આપી હતી.

લાલ બહાદુર શાસ્ત્રીના મોટા પુત્ર અનિલ શાસ્ત્રી કહે છે, 'શાસ્ત્રીજીને આ ધમકીથી ઘણું ખરાબ લાગ્યું. તેમણે વસ્તુઓની ગણતરી કરી અને આ નિષ્કર્ષ પર પહોંચ્યા કે જો દેશના લોકો અઠવાડિયામાં એક વખત ભોજન નહીં કરે તો અન્નની સમસ્યા સુધરી જશે.

આ નિર્ણય લેતાં પહેલાં તેણે અમ્મા એટલે કે લલિતા શાસ્ત્રીને ફોન કર્યો હતો. તેણે પૂછ્યું કે, જો આજે સાંજે આપણા ઘરમાં ભોજન ન બને તો શું તકલીફ થશે? અમ્માએ કહ્યું, કોઈ તકલીફ નહીં થાય. તેણે કહ્યું કે હું જોવા માંગુ છું કે મારા બાળકો થોડા સમય માટે ઉપવાસ કરીને ભૂખ્યા રહી શકે છે કે નહીં. સાંજે રસોઈ બની નહોતી. અમે બધાએ ઉપવાસ કર્યો.

આ પછી બીજા દિવસે બાબુજીએ દેશવાસીઓને પૂછ્યું કે શું તેઓ દેશના હિતમાં અઠવાડિયામાં એક વખત ઉપવાસ કરી શકે છે? આ પહેલીવાર હતું જ્યારે કોઈ વડાપ્રધાને પોતાના લોકોને ભૂખ્યા રહેવાની અપીલ કરી હતી અને સમગ્ર દેશે તેનો સ્વીકાર કર્યો હતો. આ પછી ઓગસ્ટ 1965માં દશેરાના દિવસે લાલ બહાદુર શાસ્ત્રીએ દિલ્હીના રામલીલા મેદાનમાં પહેલીવાર જય જવાન જય કિસાનનો નારો આપ્યો હતો.

જ્યારે શાસ્ત્રીને સુપર કમ્યુનિસ્ટનું બિરુદ મળ્યું હતું

આ કહાની 1966ની છે. સોવિયત સંઘે આ કરાર માટે ભારતના વડાપ્રધાન લાલ બહાદુર શાસ્ત્રી અને પાકિસ્તાનના પ્રમુખ જનરલ અયુબ ખાનને તાશ્કંદ બોલાવ્યા હતા. અનિલ શાસ્ત્રી અને પવન ચૌધરી તેમના પુસ્તક 'લાલ બહાદુર શાસ્ત્રીઃ લેસન ઇન લીડરશિપ'માં લખે છે કે 3 જાન્યુઆરી 1966ના રોજ જ્યારે શાસ્ત્રી અયુબ ખાનને મળવા માટે નીકળ્યા ત્યારે ખૂબ જ ઠંડી હતી.

તાશ્કંદની ઠંડીનો સામનો કરવા માટે તે પોતાનો ખાદીનો વૂલન કોટ પોતાની સાથે લીધો હતો. શાસ્ત્રીને આ કોટમાં જોઈને રશિયાના વડાપ્રધાન એલેક્સી કોસિગિનને લાગ્યું કે આ કોટ તાશ્કંદના શિયાળા માટે પૂરતો નથી. આ કારણથી તેણે શાસ્ત્રી માટે હોટ કોર્ટ મોકલ્યો.

કોસિગિનને આશા હતી કે શાસ્ત્રી તેમના આદર માટે આપેલો કોટ પહેરશે, પરંતુ બીજા દિવસે શાસ્ત્રીએ ફરીથી એ જ ખાદીનો કોટ પહેર્યો. કોસિગિને ખચકાટ સાથે પૂછ્યું - પ્રધાનમંત્રીજી, તમને તે કોટ પસંદ ન આવ્યો?

શાસ્ત્રીએ કહ્યું- મેં તે મારા એક સ્ટાફ મેમ્બરને ઉધાર આપ્યો છે. આવા સખત શિયાળામાં તેની પાસે પહેરવા માટે કોટ નહોતો. ઠંડા દેશોની મારી ભાવિ યાત્રાઓ દરમિયાન હું ચોક્કસપણે તમારી ભેટનો ઉપયોગ કરીશ.

આ પછી કોસિગિને શાસ્ત્રીના સન્માનમાં સાંસ્કૃતિક કાર્યક્રમનું આયોજન કર્યું હતું. તેમણે શાસ્ત્રીના સ્વાગત પ્રવચનમાં આ ઘટનાનો ઉલ્લેખ કર્યો હતો. કોસિગિને કહ્યું હતું કે આપણે માત્ર કમ્યુનિસ્ટ છીએ, પરંતુ વડાપ્રધાન શાસ્ત્રી સુપર કમ્યુનિસ્ટ છે.

પાકિસ્તાન સાથે સમજૂતીની રાત્રે થયું મોત, આજ સુધી રહસ્ય

10 જાન્યુઆરીના રોજ બપોરે તાશ્કંદમાં કરાર પર હસ્તાક્ષર કરવામાં આવ્યા હતા. આ પછી સોવિયત સંઘે હોટલ તાશ્કંદમાં પાર્ટીનું આયોજન કર્યું હતું. શાસ્ત્રીજી થોડો સમય ત્યાં રહ્યા અને પછી લગભગ 10 વાગ્યાની આસપાસ તેમના ત્રણ સહાયકો સાથે તેમના રૂમમાં પાછા ફર્યા.

આ પછી શાસ્ત્રીજીએ રામનાથને ભોજન પીરસવાનું કહ્યું. ભોજનમાં બટાકા, પાલક અને કઢીનો સમાવેશ થતો હતો. આ ભોજન તત્કાલિન રાજદૂત ટીએન કૌલને ત્યાંથી બનીને આવ્યું હતું.

શાસ્ત્રીજી ભોજન કરી રહ્યા હતા ત્યારે ફોન રણક્યો. ફોન પર દિલ્હીથી તેમના અન્ય સહાયક વેંકટરામન હતા. એવું જાણવા મળ્યું હતું કે ઘણા પક્ષોએ પાકિસ્તાન સાથેના તેમના કરારની ટીકા કરી છે. શાસ્ત્રીજી ચિંતિત થઈ ગયા.

તેમના પુત્ર અનિલ શાસ્ત્રી કહે છે, 'તે રાત્રે તેણે ભારતીય અખબારો કાબુલ મોકલ્યા. ત્યાં સુધી તેમની વાણી અને તબિયતમાં કોઈ ફરિયાદ નહોતી. મતલબ કે તે જાણવા માગતા હતા કે દેશમાં તેના નિર્ણયની શું અસર થઈ.

કુલદીપ નય્યર પોતાના પુસ્તકમાં લખે છે કે બીજા દિવસે તેને અફઘાનિસ્તાન જવાનું હતું, જેના માટે પેકિંગ ચાલી રહ્યું હતું. તાશ્કંદના સમય પ્રમાણે રાત્રે 1:30 વાગ્યે જગન્નાથ સહાય દ્વારા શાસ્ત્રીજીને લોબીમાં સ્તબ્ધ થતા જોવા મળ્યા. તે કંઈક કહેવાનો પ્રયત્ન કરી રહ્યા હતા. બહુ મુશ્કેલીથી કહ્યું, 'ક્યાં છે ડોક્ટર સાહેબ?'

શાસ્ત્રીજીના ડૉક્ટર આરએન ચુગ એ રૂમમાં સૂતા હતા જ્યાં પેકિંગ થઈ રહ્યું હતું. શાસ્ત્રીજીએ તેમના હૃદય પાસે હાથ મૂક્યો અને પછી બેભાન થઈ ગયા. પર્સનલ ડૉક્ટર આર એન ચુગે તેની નાડી તપાસી અને તેના મૃત્યુની પુષ્ટિ કરી. મન રાખવા માટે રશિયાના ડોક્ટરોને પણ બોલાવવામાં આવ્યા હતા. ઈન્જેક્શન આપવામાં આવ્યું છતાં કોઈ હલચલ ન થઈ.

તેમના પુસ્તકમાં, શાસ્ત્રીજીના રૂમ વિશે, કુલદીપ નય્યરે લખ્યું છે કે તેમના સ્લીપરને કાર્પેટેડ ફ્લોર પર સરસ રીતે, પહેર્યા વગર રાખવામાં આવ્યું હતું. ડ્રેસિંગ ટેબલ પર થર્મોસ ઊંધું પડેલું હતું. જાણે તેને ખોલવાનો પ્રયાસ કરવામાં આવ્યો હોય તેવું લાગ્યું. સામાન્ય રીતે હોય તેવા રૂમમાં કોઈ એલાર્મ કે બઝર નહોતું. રૂમમાં ત્રણ ફોન હતા, પણ ત્રણેય બેડથી દૂર હતા.

થોડી વાર પછી ત્રિરંગો ધ્વજ આવ્યો અને શાસ્ત્રીજીને ઢાંકી દેવામાં આવ્યા. જે એક બાદ તસવીર લેવામાં આવી હતી. બીજા દિવસે મૃતદેહ ભારત લાવવામાં આવ્યો હતો.

શાસ્ત્રીજીના મૃત્યુની તપાસનો મામલો સામે આવતો રહ્યો. તત્કાલીન સરકારે પોસ્ટમોર્ટમ પણ કરાવ્યું ન હતું. 1977માં જનતા પાર્ટીની સરકાર આવી. તપાસ માટે કમિટી બનાવવામાં આવી હતી. રાજ નારાયણ સમિતિ. સૌથી પહેલા તેમના અંગત ડૉક્ટર આરએન ચુગને પૂછપરછ માટે બોલાવવાના હતા, પરંતુ તેમની કાર એક ટ્રક સાથે અથડાઈ હતી.

આ અકસ્માતમાં ડોક્ટર ચુગનું અવસાન થયું અને તેમની પુત્રી જીવનભર અપંગ બની ગઈ. એમના સહાયક રામનાથ સાથે પણ એવું જ થયું. તે એક માર્ગ અકસ્માતમાં ગંભીર રીતે ઘાયલ થયો હતો અને તેની યાદશક્તિ ગુમાવી દીધી હતી. આ કમિટીના રિપોર્ટની હાલત પણ કફોડી થઈ ગઈ છે અને આજદિન સુધી રિપોર્ટ રજૂ કરવામાં આવ્યો નથી.

मैं भारत का PM સિરીઝના ત્રીજા એપિસોડમાં ઈન્દિરા ગાંધીના વડાપ્રધાન બનવાની કહાની જાણો. પતિ ફિરોઝ ગાંધીએ ઈન્દિરાને ફાસીવાદી કેમ કહ્યાં?